تاریخ اصفهان

نگاهی به تاریخ اصفهان - معرفی بناهای تاریخی اصفهان - تصاویر قدیمی اصفهان - مدیر مهدی فقیهی

تاریخ اصفهان

نگاهی به تاریخ اصفهان - معرفی بناهای تاریخی اصفهان - تصاویر قدیمی اصفهان - مدیر مهدی فقیهی

آب انبار


آب انبارها اماکنی هستند که در سراسر راه های ایران و در شهرهای مختلف این سرزمین ساخته شده اند و بعضی از آن ها که در مناطق خشک و کم آب مرکزی، قرار دارند خود اثری بسیار زیبا و از لحاظ معماری شایان توجه و اهمیت می باشند. اصولاً در ایران خصوصاً در نقاط گرم سیر مرکزی پیدا کردن آب قابل شرب و خنک مسئله ای بس مهم و حیاتی بوده چنان که مردم آن مناطق برای رفع این مشکل تلاش های گوناگونی می کردند از جمله آن که به ساخت و ایجاد آب انبار اقدام می ورزیدند سابقه ساخت آب انبار در ایران بسیار طولانی است چنان که هنوز هم آب انبارهایی از قرن ششم و هفتم (ه.ق) در کشور ما بر جای مانده است. این آب انبارها از قسمت های مختلفی تشکیل یافته اند مانند تنوره یا خزینه که برای مسائل ایستایی و جلوگیری از فشار آب بر بدنه آب انبار در داخل زمین قرار می گرفت و در بعضی از آب انبارها بسیار بزرگ بود مانند آب انبار حاج آقا علی در کرمان که زیر کاروانسرایی قرار دارد و خزانه آب انبار در آن جاست یا آب انبار وزیر یا میرزا مقیم که در دروازه اصفهان به کاشان از دوره صفویه بر جای مانده و خزانه‌ آن زیر تمام مسجد را فرا گرفته است دومین قسمت از آب انبارها را راهی برای ورود تشکیل می داد که در آن شیر یا (پاشیر) نیز قرار داشته است قسمت راهرو آب انبارها معمولاً شبیه به هم هستند و تغییرات آن ها زیاد نیست مثلاً در جهرم آب انباری بوده که چند پاگرد داشته و در هر یک از این پاگردها بخش هایی چون شربت خوری، بستنی فروشی و قهوه خانه قرار داشته است و یا آب انبار خواجه در یزد که دارای دو راه ورودی بوده و یکی به میدان خان و دیگری به بازار ارتباط می یافته اند همچنین آب انبار زرتشتی ها در یزد که دارای دو راه مجزا بوده که یکی برای آمد و شد آن ها و دیگری مورد استفاده مسلمانان بوده است. بادگیر یا خیشخان نیز از دیگر عناصر مورد استفاده در آب انبارها می باشد که برای خنک نمودن آب از آن ها سود می بردند و تعداد آن ها از یک تا شش عدد در تغییر بوده است. البته در بعضی از مناطق آب انبارها فاقد بادگیر بودند و به جای آن از خیشخان یاری می جستند که نمونه بارزی از آن در شهر زواره و در نزدیکی مسجد پا منار قابل مشاهده است. اهمیت بادگیر در گذشته در آب انبارها به حدی بود که در بعضی نقاط با بهره گیری از بادگیر، آب داخل مخزن به قدری خنک می شد که تحمل سردی آن برای دندان ها مشکل می نمود. اما جهت ذخیره سازی آب در آب انبارها معمولاً آب را از کوهستان و از راه های دور به آن جا می آورند و آن را توسط حوضچه های شنی تصفیه کرده و به مخزن آب انبار هدایت می نمودند مخزن حوض نسبتاً بزرگی بود که زیرآبی جهت تخلیه لجن ها داشت ولی انجام کار زیر آب زدن و تمیز کردن مخزن نیز کار بسیار مشکلی بود به همین دلیل برای انجام این کار معمولاً از چند نفر پهلوان کمک می گرفتند که آن ها نیز برای تمیز کردن و وارد شدن به مخزن لباس کرکی می پوشیدند و لجن ها را با طناب و چرخ چاه از یکی از روزن های تعبیه شده در طاق آب انبار تخلیه می نمودند. در عین حال در آب انبارها برای نگندیدن آب هم چند بار آهک و نمک را داخل آن می ریختند تا بدین ترتیب روی آب لایه ای از آهک بسته شود و اگر این لایه به هر دلیلی پاره می شد آب درون مخزن می گندید و غیر قابل استفاده می گردید. البته  در همه جای ایران شکل آب انبارها به این صورت نبوده است به طوری که در تایباد و جام واقع در شرق خراسان آب انبارها به شیوه دیگری ساخته می شدند. این آب انبارها، راه رو و راه پله خارجی نداشتند و آب قابل ذخیره سازی در آن ها را در مخزنی پله پله ریخته سپس از کنار آن و از روی پله ها آب را بر می داشتند که این تجربه به طور قطع برای این محل مناسب بوده است. نیارش (اسکلت بندی) آب انبارها نیز یکی از مسائل مهمی بود که در ساخت آب انبارها مورد توجه قرار می گرفت به همین لحاظ و به منظور ایجاد فشار یک نواخت بر بدنه آب انبارها، معمولاً شکل تنوره یا منبع آن به صورت استوانه ای شکل می ساختند و برای مقاوم نمودن کف آب انبار و جلوگیری از تغییر شکل دادن آن نیز لایه ای از سرب به کار گرفته می شد. شاهد این مدعا سرب هایی است که در کف حمام علی مردان خان در میدان گنجعلی خان کرمان قرار داشته و آن ها را آقا محمد خان قاجار بیرون کشیده و با آن گلوله ساخته است. برای ساخت آب انبارها هم از دو نوع آجر و ملات های شفته و ساروج استفاده می کردند که در مجموع بنای محکمی را پدیدار می ساخت. در آن زمان کاربرد آجر خام و پخته و ملات شفته ساروج جهت ساختن قسمت پشت بدنه بوده و برای نما کردن بدنه نیز آجری خاص به رنگ لیمویی به نام آجر آب انباری داشته اند. البته در آب انبارها علاوه بر انتخاب ساختار دایره ای شکل برای منبع آب، نوع مربع و مستطیل آن را نیز می ساختند. به عنوان مثال آب انبار گنجعلی خان در کرمان چهار ستون دارد و مخزن آب انبار سید اسماعیل تهرانی فضایی خیلی بزرگ و چهل ستونی است. علاوه بر آب انبارهای درون شهری، نمونه های برون شهری این عناصر نیز ساخته شده اند که در لنگر گاه ها یا منزلگاه ها قرار داشته و ساختمان آن ها شامل مخزنی گود و پله پله بوده که روی آن را می پوشاندند و آب آن را از آب باران تهیه می کردند و نمونه ی آن در ناحیه خراسان دیده می شود. در حال حاضر آب انبارهای مهمی در کشور وجود دارند که مهم ترین آن ها عبارتند از آب انبار خواجه و ریگ در یزد که ساخت آن به قبل از صفویه باز می گردد و از زمان صفویه به بعد دو آب انبار سردار قزوین؛ در کاشان و آب انبار رنگ رزها و میرزا مقیم و غیره که نمونه های بارزی از معماری دوران گذشته می باشند.

 

 

منابع این نوشتار محفوظ است.

نظرات 0 + ارسال نظر
امکان ثبت نظر جدید برای این مطلب وجود ندارد.