تپه اشرف

پس از عبور از پل غدیر و هم با پل شهرستان به تپه ای (تاریخی – باستانی) بر می خوریم که با وسعتی بالغ بر چند هزار متر مربع از بنیانی صخره ای برخوردار است. این تپه که سالها به خاطر محصور نبودن و عدم توجه کافی مورد هجوم عوامل مخرب قرار داشته، سرانجام با تلاش سازمان میراث فرهنگی و اهتمام جناب آقای "مهندس حیدری پور" مدیریت وقت آن سازمان، هم چنین هم کاری دیرینه شناس معروف "دکترعلیرضا جعفری زند" از ابتدای سال "١۳٨۹" مورد بررسی و کاوش قرار گرفت و چهار فصل از پنجاه فصل شناسایی آن به اتمام رسید. در طی کاوش های انجام شده و پس از آوار برداری هایی که از قسمت شمال غربی این تپه صورت پذیرفت، بخش هایی از یک دیوار و چند پایه سنگی نمودار شد که بنا بر فرضیه ی موجود جزو قدیمی ترین آثار تپه در این قسمت به شمار می آیند. این در حالی است که بر اساس تصویر برداری های هوایی که از این تپه به عمل آمده قلعه ای مربعی شکل، با چهار برج سنگی در آن مشاهده می شود که یک برج و باروی آن در ضلع شمال شرقی و دیگر آثار دیوارها و جرزهای خشتی و آجری آن در بالای تپه قرار دارند. در طی کاوش های اخیر همچنین کشف دیوارهای قطور سنگی و آجری و فضاهای کوچک و بزرگ تو در تو احتمال وجود بنایی با اهمیت دفاعی را مطرح کرده که این نظریه با پیدایش قطعاتی از سفال های لعاب دار و سکه ای متعلق به دوران پیش از اسلام تقویت می گردد. متاسفانه در ادوار گذشته بسیاری از بخش های این تپه تاریخی از میان رفته و نابود گشته اند به طوری که در حدود سال "١۳۳٠ (ش)" قسمت های فوقانی این تپه مورد استفاده زارعین و رعایای منطقه بوده و آن ها از خاک حاصل خیز این قسمت برای کشاورزی سود می برده اند. البته در تعریض خیابان سلمان فارسی نیز که در سال "١۳۷۲ (ش)" به وقوع پیوست، بخش عمده ای از سازه های تاریخی شمال این تپه از میان برداشته شد و قسمتی از بخش فوقانی آن هم برای ساخت فاز دوم شهربازی آبشار با ماشین آلات راه سازی تخریب و ویران گردید. علاوه بر موارد یاد شده وجود حجم انبوهی از نخاله های ساختمانی در اطراف این مکان و استفاده از حریم اصلی تپه برای پیست موتورسواری، همچنین تردد افراد مجهول الحال در پیرامون این فضا که در جهت اهداف سود جویانه صورت می پذیرفت، محدوده مذکور را به محلی ناامن و آلوده بدل کرده بود. خوش بختانه در سال های اخیر و با برنامه ریزی صحیح سازمان میراث فرهنگی در راستای کاوش و با زنده داری این حریم باستانی نقطه ی عطفی برای میراث دوستان و فرهنگ پژوهان پدید آمده تا اهمیت و ارزش این تپه تاریخی را بهتر بشناسند. با مراجعه به منابع و ماخذی که درباره ایران پیش از اسلام به رشته تحریر درآمده اند این مطلب مشخص می شود که در عصر هخامنشیان در این نقاط شهری بود که آن را "گابال یا گابی" می نامیدند. پس از آن و در روزگار ساسانیان نیز منطقه اصفهان بسیار مهم و آباد بوده چنان که مرکز تجمع سپاه به شمار می آمده است. در همین دوره مقر ولی عهد وقت در اصفهان قرار داشت که برای سلطنت و اداره مملکت آماده می شد. در همین رابطه دکتر "لارنس لاکهارت" معتقد است که قسمت قدیم شهر اصفهان "گاده" نامیده می شد که همان "گابه استرابون" می باشد و پس از چندی نام شهرستان به خود گرفت پس از آن عده ای یهودی به فاصله دو میلی آن استقرار یافتند که محل سکونت و عمارات ایشان قسمت غربی شمال همان شهر بود. به تدریج اصفهان (جی- گاده یا گابه) وسعت یافت و یهودیه توسعه پذیرفت تا جایی که هر دو قسمت به هم متصل شدند و از هر دو یک شهر بزرگ به وجود آمد این امر در حدود قرن دهم میلادی و سده ی چهارم (ه.ق) به انجام رسید اما درباره این که یهودیان از چه وقت به این محل منتقل گشته و سبب انتقال آن ها چه بوده است در بین محققین اختلافاتی وجود دارد ولی به علت این که نام یهودیه در منابع موجود بر این قسمت شهر اصفهان اطلاق گردیده و همه مورخین نیز اجمالاً آن را نقل کرده اند در اصل سکونت این قوم در این ناحیه تردیدی نمی توان نمود. در هر حال بخش شهرستان و جی در قدیم پایتخت مملکت اسپاهان بوده و بعضی ها گفته اند که این بلوک به اسم آن شهر و بانی آن جی نام داشته است این شهر در دو میلی خاور یهودیه قرار داشته و به گفته مقدسی (المدینه) نامیده می شده که عربی شهرستانه است به گفته برخی از مورخین در شهر جی بنای کهنه ای به شکل قلعه وجود داشته موسوم به "ساروق" یا (سارویه) و این اسم نظیر نام قلعه همدان می باشد ابن رسته گوید چون این بنا بسیار کهنه است نمی توان بانی آن را معلوم نمود ولی گویند قبل از طوفان نوح آن را ساخته اند. به اعتقاد دکتر "علی رضا جعفری زند" سارویه در زمان ابن بلخی دیگر سارویه نامیده نمی شد شاید پیش از آن هم در زبان مردم اصفهان نامی دیگر داشت ولی مورخینی که از قدمت آن خبر دارند نام قدیمی آن را در کتب خود به کار برده اند، بنابراین تغییر نام سارویه باید از اواخر سده پنجم (ه.ق) صورت گرفته باشد و آن زمان که نام سارویه از میان می رود نام تبرک در کتب دیده می شود. در مورد سارویه ابن الندیم در کتاب خود "الفهرست" به نقل از یکی از کتاب های ابومعشر بلخی موسوم به "اختلاف الزیجات" راجع به "قهندز" (کهندژ) می نویسد در اوائل قرن چهارم (ه.ق) در محل سارویه داخل شهر جی زیرزمین مخروبه ای را کشف کردند که در آن کتب فارسی قدیمی بر پوست درخت نگاشته شده بود از خواندن این کتاب ها معلوم شد که آن ها را به فرمان پادشاه عادل "طهمورث" در کهن دژ قرار داده بودند. "حمزه اصفهانی" نیز راجع به سارویه می نویسد که از حوادث سال "۳۵٠" (ه.ق) یکی آن است که در این سال قسمتی از بنای موسوم به سارویه در داخل بخش جی اصفهان خراب شد و اطاقی در آن نمایان گردید که تقریبأ "۵٠" عدل کتاب از پوست های کتابت شده داشت و مردم آن نوع خط را تا آن زمان ندیده بودند. درعین حال کسی نمی دانست که چه وقت این کتاب ها در این محل قرار داده شده است تا این که کتابی ازابومعشر منجم موسوم به کتاب "اختلاف زیج" به دست آمد که در آن چنین نوشته شده بود: سلاطین آن قدر توجه و عنایت به حفظ علوم و دانش های بشری داشته اند که برای نگهداری آن ها از شر حوادث زمینی و آفات جوی، اوراقی را انتخاب کردند که در مقابل حوادث روزگار پایدار و از تعفن واندراس بر کنار ماند این خواص در پوست درخت خدنگ که به نام توز یافت می شود. علاوه بر مورخین یاد شده محققین و جغرافی دانان بسیاری نظیر ابن حقول و مقدسی نیز درباره جی و برج و باروی آن مطالبی آورده اند که نشان اهمیت و موقعیت ممتاز این منطقه داشته است. به نوشته مرحوم هنرفر نخستین خانه ای که در شهر جی بنا گردید خانه "متیار قریشی" بوده که به فرمان کسری پرویز در آن هنگام که متیار قسطنطنیه را برای او گشود و پس از انتقال مردم شهر "قه" به جی به هم راه خانه های دیگر بنا شد. این تاریخ زمانی است که "متیار" در حدود در "١١١۶" سال پیش یعنی "۳١۶ (ه.ق)" اولین وقف نامه ی موجود را با مهر و امضای قاضی القضات مصر از خود بر جای گذاشته در حالی که شهر جی با توجه به مطالب و منابع ذکر شده بسیار پیش تر از او در عصر باستان بنا گردیده بود پس بدیهی به نظر می رسد که پیش از زمان او نیز این مکان آباد و معمور بوده و از اهمیت خاص و ویژه ای برخوردار بوده است.

منابع این نوشتار محفوظ است.