پیدایش شهر

در منابع و مآخذ تاریخی نام اصفهان به صور مختلفی چون سپاهان، اسپاهان، صفاهان، اسفاهان، اسپهان، اسفهان، اسباهان و اصفهان آمده است. بر این اساس برخی از مورخین و محققین معتقدند که چون اصفهان پیش از اسلام، خصوصاً در عهد ساسانیان مرکز تجمع سپاهیان و لشکریان شهرهای جنوبی تر نظیر فارس، کرمان و خوزستان بوده نام آن ابتدا "اسپهان" و در عصر اسلامی به معرب "اصفهان" تغییر یافته است. در این رابطه نویسنده فرهنگ "برهان قاطع" "اصباهان" را معرب اسپاهان ذکر نموده و مؤلف کتاب "گزارش نامه یا فقه اللغه اسامی امکنه" اصفهان را دراصل همان اسپاهان دانسته که مرکب از دو کلمه ی "سپاه" و "هان" (سپاهان) می باشد. مرحوم "ده خدا "در لغت نامه خود با نقل از نویسنده کتاب "حدود العالم "نام این شهر را سپاهان و به قول یاقوت حموی آن را اصفهان یا اسپهان ذکر می کند. "لرد کرزن" نیز اصفهان عربی یا اسپهان پارسی را از شهرهای قدیمی ایران دانسته که احتمالاً همان "اسپادانای" معروف "بطلمیوس" بوده است. با مراجعه به منابع و مآخذی که درباره تاریخ ایران پیش از اسلام به رشته ی تحریر در آمده اند مشخص می شود که در عصر هخامنشیان شهری به نام "گابال" یا "گابی" در این منطقه وجود داشته که در سال "۶۴۲" میلادی برابر با "۲١ (ه.ق)" به دست مسلمانان فتح گردیده است. ولی آن چه که قدمت اصفهان و اهمیتش در ادوار پیش از اسلام را تایید می کند وجود روستاهایی است که نام آنها از ریشه ی اوستایی و پهلوی گرفته شده و در اطراف این شهر ساخته شده اند روستاهای مانند ١) آدریان در "٨" کیلومتری غرب اصفهان که نام آن از ریشه "آدر" به معنای آتش گرفته شده است. ۲) "آدرگان" در جنوب غربی اصفهان که به معنای جای گاهی برای آتش افروختن است. ۳) "ردان" در "۳" کیلومتری شرق اصفهان که نام آن مترادف با بزرگ و پیشوا می باشد. ۴) "اسفه" (اسپه) از روستاهای توابع شهرضا که نام آن از کلمه ی سپاه گرفته شده ۵) "اسفریز" در اطراف خمینی شهر که جایگاه و محل سپاهیان بوده است. ۶) "خورزوق" در منطقه ی برخوار که معنای کره ی خورشید را در بر دارد. ۷) "میرگان" روستایی در لنجان که تغییر یافته واژه ی مهرگان می باشد. ٨) "سگزی" (سدزی) در شرق اصفهان که محل زندگی سکاها بوده است ۹) "آتش گاه" (جای گاه آتش) که در "١۲" کیلومتری شمال غرب اصفهان قرار دارد و بسیاری از روستاها و دهات دیگر که نام آنها مشخص و موجود می باشد. اما در مورد بنا و زمان شکل گیری شهر اصفهان نیز اخبار و روایات گوناگونی وجود دارد که به برخی از آن ها می پردازیم "حمزه اصفهانی" بانی شهر اصفهان را "طهمورث" دانسته است ولی برخی دیگر از مورخین ساخت آن را به "اسکندرمقدونی" نسبت می دهند. در این میان عده ای از محققین نیز بنای اولیه ی این شهر را با "جمشید" پادشاه "پیش دادی" مرتبط دانسته اند در همین رابطه "مادام دیولافوآ" به نقل از شاهنامه فردوسی قیام کاوه آهنگر بر ضد ضحاک را در اصفهان ذکر نموده است. اما آن چه که از مستندات و پیشینه ی تاریخی این شهر بر می آید، استقرار و حکم رانی سران اشکانی "ساتراپ ها" بر این منطقه و اداره امور آن به صورت ملوک الطوایفی بوده است. با سقوط اشکانیان و تسلط "اردشیر بابکان" )مؤسس سلسله ساسانی( بر این منطقه، شهر اصفهان نیز در شمار نخستین شهرها با ایالات تابعه خود به تصرف او درآمد در آن زمان هفت خانواده ی بزرگ و با نفوذ، مشاغل عمده و مناصب حکومتی را در دست داشتند و مهمترین ناحیه را به عنوان مقر "ولی عهد" وقت خویش تعیین می نمودند به همین دلیل اصفهان به عنوان محلی مناسب جهت سکونت نایبان حکومتی و آشنایی آن ها با اداره ی امور کشور تعیین گردید. در این دوره و در زمان سلطنت یزدگرد اول که از سال "۳۹۹" تا "۴۲۲" میلادی بر ایران حکم رانی نمود اصفهان از اهمیت فراوانی برخوردار گردید و موقعیت ویژه و دفاعی مناسب آن، این شهر را به دژی مستحکم و تسخیر ناپذیر بدل کرد. به همین دلیل هم بود "یزد گرد سوم" آخرین پادشاه ساسانی پس از شکست از اعراب و پیروزی سپاهیان اسلام مدت زمانی کوتاه در پناه برج و باروی اصفهان به سر رساند ولی حمله ی سریع و برق آسای مسلمانان او را تا سرزمین خراسان فراری داد و سرانجام به دست آسیابانی کشته شد. خوش بختانه از زمان ساسانیان شالوده اصلی پل شهرستان و دو سرستون سنگی که یکی از آنها در عمارت چهل ستون و دیگری در موزه ایران باستان نگه داری می شود بر جای مانده است.

منابع این نوشتار محفوظ است.