کاخ ها (١) - کاخ عالی قاپو

در غرب میدان نقش جهان و در مقابل مسجد شیخ لطف الله ساختمانی زیبا و چند طبقه ساخته شده که با نام کاخ "عالی قاپو" شناخته می شود. این بنا که نام آن از دو کلمه "عالی" و "قاپو" به معنای "سردر بلند" و "باب عالی" اخذ گردیده، درگذشته به عنوان یکی از ارکان اصلی و محل ورود عماراتی بود که در محدوده دولت خانه صفوی قرار داشتند. به نوشته "جابری انصاری" در کتاب تاریخ اصفهان شالوده این بنا در عهد "جانشینان تیمور" یا تراکمه ریخته شد که "شاه عباس اول" در سال "١٠١۸ (ه.ق)" پنج طبقه دیگر بر آن افزود و در طبقه اول نیز تصرفاتی به عمل آورد .برای بازدید از این اثر تاریخی ابتدا باید از دو بنای "صدرخانه" و "کشیک خانه" یعنی محل انجام امورات اداری و مکان حضور سربازان و محافظین درباری آن زمان گذشت. با گذر از این قسمت و مدخل بلند ورودی کاخ که با سنگ سماق و مرمر پوشانده شده به طبقه زیرین بنا دست می یابیم جایی که در کنار اتاق ها و ایوان چه های شمالی و جنوبی کوچک و از طریق پلکانی نسبتا باریک به طبقات فوقانی وارد می شویم. این طبقات در اشکوب دوم شامل "شربت خانه" و در طبقه ی سوم در بر گیرنده ایوان ستون دار و تالار بار عامی است که به تزئینات مختلف مزین و آراسته اند. ایوان بزرگ این قسمت با "١۸" ستون منظم و متوالی دارای سقفی پوشیده از معرق های چوبی و آلت های زیبای هندسی است که در بخش میانی خود قرینه حوض مسی و مرمرین کف ایوان را نشان می دهد. این ایوان که در آن زمان محل تماشای مراسم و بازی هایی متداول عصر صفوی نیز بوده دارای در و پنجره های چوبی به شیوه گره چینی و تالار رفیع و بلندی است که در گذشته محل برگزاری مراسم و ملاقات های حکومتی بوده و با تزییناتی از قبیل گچبری، خطوط موازی و نقاشی های مینیاتور مزین می باشد. با گذر از این تالار و از طریق ایوان کوچک بخش غربی به قسمتی می رسیم که در آن یک سالن مرکزی و چندین اتاق تو در تو محل حضور پادشاه و بانوان حرم را فراهم می نموده است. بالاتر از این قسمت اشکوب آخر کاخ یعنی تالار موسیقی یا اتاق صوت قرار دارد که در آن تزیینات گچ بری فرورفته و میان تهی در قالب اشکال و ظروف مختلفی چون جام و صراحی انعکاس حاصل از اصوات موسیقی نوازندگان را به صورت واضح به گوش شنونده می رسانیده اند. "فرد ریچاردز" نقاش معروفی که در اواخر عصر قاجار به ایران سفر کرده در این باره می نویسد: «... این تو رفتگی ها مانند قطعات مختلف بازی معما با تناسب خاصی پهلوی یک دیگر قرار گرفته اند ...». در هر حال آن چه مسلم است تزیبنات بی نظیر این کاخ نیز به مانند دیگر ابنیه تاریخی از گزند حوادث روزگار در امان نمانده و در شرایطی چون حمله و استیلای افغان ها، انتقال پایتخت از اصفهان به دیگر شهرها و بی توجهی و عدم آگاهی حکام وقت، خسارات جبران ناپذیری را پذیرفته است. البته در دوره سلطنت "ناصرالدین شاه" قاجار که مختصر توجهی نسبت به تعمیر بعضی از ابنیه تاریخی اصفهان صورت گرفت در عمارت عالی قاپو نیز کارهایی انجام شد که به طور حتم تعویض طره های فوقانی عمارت یکی از آن کارهاست، به این مناسبت به جای کاشی های گل و برگ دار عهد صفوی بر جبهه فوقانی سردر ورودی کاشی های دیگری نصب گردیده که در بین آن ها سه لوح خط نیز دیده می شود. عبارات این سه لوح به خط نستعلیق سفید درهم بر زمینه لاجوردی شامل اشعاری از شاعری به نام "کفاش" است که ضمن تعمیرات سال "١۲۷۴ (ه.ق)" به این بخش از بنا ضمیمه گشته است. پس از "ناصرالدین شاه" فرزند مستبد و زورگوی او "ظل السلطان" چند سالی در این بنا سکنی گزید و با پوشاندن تزیینات و آرایه های زیبای کاخ و به تاراج بردن در و پنجره های زرنگار و نفیس، تا حد زیادی از شکوه و جلال آن کاست. در سال های بعد نیز به دلیل آنکه خطر ویرانی کاخ عالی قاپو را تهدید می نمود و نیز به علت توجه مردم و ارگان های دولتی به میراث فرهنگی، تعمیراتی توسط هیات های متخصص داخلی و خارجی در این بنا صورت گرفت که عایق کردن سطح پشت بام ها از آن جمله است. عمارت زیبای عالی قاپو به دلیل بهره مندی از تزئینات و سبک معماری منحصر به فرد خود در تاریخ "١۵/١٠/١۳١٠" با شماره ی "١٠۴" در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.

.منابع این نوشتار محفوظ است