برج کبوتر

در گوشه و کنار شهر تاریخی اصفهان برج های مدور و مرتفعی به چشم می خورد که بسیاری از مردم آن ها را دژهای قدیمی می دانند. این بناها که به کبوترخان یا کبوترخانه معروف هستند در جای جای مزارع قدیمی ساخته شده و بسیاری از سیاحان و جهان گردان خارجی نیز در عصر صفوی و قاجار تصاویر زیبایی از آن ها را در سفرنامه های خویش ارائه داده اند. با مطالعه منابع تاریخی مختلف در می یابیم که در گذشته این برج ها مخصوص پرورش و نگه داری کبوتر در ایران بوده تا کشاورزان و رعایا بتوانند برای حاصل خیز کردن خاک زمین های خود از فضله ی آن ها استفاده کنند. با مخلوط شدن این فضولات با خاک مزرعه، کود بسیار عالی پدید می آمد تا جهت آماده سازی و تقویت زمین ها استفاه شود. این برج های گرد و بلند که غالباً از خشت و گل ساخته شده اند در قسمت فوقانی خود دارای طرح های زیبا و منفذ داری هستند که برای ورود کبوتران کاربرد داشته و به دلیل کوچکی و نوع ساختار آن امکان ورود پرندگان دیگری هم چون کلاغ و عقاب و شاهین از میان می رفت. هم چنین در بخش بیرونی این بناها درب کوچکی وجود دارد که برای دست رسی به کبوترخانه مورد استفاده بوده است که غالباً اطراف آن را با ملات گچ اندود می نمودند تا از نفوذ خزندگانی چون مار و افعی از بدنه ی دیوار به داخل برج ممانعت گردد. در این راستا در وسط کبوترخانه نیز، تشتی پر از شیر قرار می دادند و اطراف آن را آهک می ریختند تا در صورت ورود احتمالی مار و به دلیل علاقه این حیوان به شیر در هنگام حرکت به سمت ظرف مورد نظر، آهک ها به بدئنش بچسبد و بدین طریق سنگین تر شده و زمین گیر گردد. البته در بدنه ی داخلی این برج ها نیز فضاهای کوچکی قرار دارد که به عنوان آشیانه ی کبوتران ساخته شده و به صندوقه سازی معروف است. بناهای مذکور از نظر شکل به چند دسته تقسیم می شوند: ۱- دایره ای شکل که بیشتر از انواع دیگر وجود دارد. ۲- مکعبی یا چهار گوش که غالباً در مناطق شمال غرب اصفهان و محدوده شهرستان های گل پایگان و خوان سار دیده می شوند. ۳- ترکیبی از چند برج کنار یک دیگر یا همان چند قلو که در نواحی لنجان قابل مشاهده است. تمامی این برج ها از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، کاربرد داشت و از این رو در زمان صفوی مالیات سنگینی بر آن ها گذارده شد. ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد بیشتر متداول بوده چنان که شاردن جهان گرد فرانسوی که در قرن یازدهم (ه.ق) به ایران سفر کرده در این رابطه می ‌نویسد: "به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌های جهان را داراست. این برج های عظیم، شش بار بزرگ ‌تر از مهم ترین پرورش گاه‌های پرندگان ماست." آشیانه‌ این کبوتران آن چنان زیبا و منظم با مدول های یک شکل و از مصالح کاه گل ساخته شده که در تابستان بسیار خنک و در زمستان گرم می باشد. در سال های اخیر سازمان های مختلف از جمله میراث فرهنگی برای حفظ و مرمت این یادگارهای ارزش مند، اقدامات جدی صورت داده تا بدین وسیله معماری اصلی مردمان گذشته را نیز حفظ نماید.

منابع این نوشتار محفوظ است.