خانه های تاریخی (۵) - کوشک مشیر فاطمی

در بخش شمالی شهر اصفهان، کمی بالاتر از میدان طوقچی و در ضلع غربی خیابان لاله، پارکی قرار دارد که به "باغ قوشخانه" مصطلح است. وجه تسمیه این پارک به آن دلیل است که در زمان سلاطین "صفوی" این مکان یکی از باغات معروف و مشهور آن زمان بوده و در آن پرندگان شکاری هم چون باز و قوش نگه داری می گشته است. در ضلع شمال شرقی همین باغ ساختمانی شبیه به کاروان سرا دیده می شود که در زمان صفویه مکانی برای میزبانی جهان گردان و سفرای بلاد و دول خارجی بوده است. در این مورد یکی از سیاحان فرانسوی به نام "ژان شاردن" در صفحه "١۹۶" از سفرنامه ی خود که توسط "حسن عریضی" ترجمه شده چنین می نویسد: "پس از محله ی سید احمدیان محله ی طوقچی است که دارای هشتاد باب خانه و چهار بازار می باشد در یکصد و پنجاه قدمی آن، باغ سلطنتی است که به آن "باغ قوش خانه" می گویند و در آن عده ی انبوهی مرغان شکاری نگاهداری می شود. جنب آن خانقاه حاج میرزا خان است که برای مردم گوشه نشین و تارک دنیا ساخته شده است. در اطراف خانقاه نیز چندین کاروان سرا است که یکی از آنها نیمه تمام مانده و باید مخصوص زوار مشهد باشد که در آن به انتظار کاروان می مانند" با این مختصر توضیح در مورد "باغ قوش خانه" و بناهای پیرامون آن به بررسی بنایی می رویم که در دوران متاخر تر در میانه ی ضلع جنوبی باغ (پارک کنونی) ساخته شده است. در اینجا به کوشکی زیبا بر می خوریم که از ساخته های اواخر دوره "قاجار" یا "اوایل پهلوی" بوده و شخصی به نام "مشیر فاطمی" از اعیان و اشراف آن زمان مالکیت آن را برعهده داشته است. بنای مذکور با مساحتی بالغ بر "۲۸۶" مترمربع بر سکویی یک متری قرار دارد که از جبهه ی بیرونی و از سمت شمال با ایوانی مستطیلی شکل به طول "١٠/١١" و عرض "۵٠/۲" و با دو بریدگی به شکل درگاهی در دیوارهای شرقی و غریی به واسطه پنج پلکان سنگی از جنس پارسی به جلوخان شمالی و حوضی بیضی شکل زیبایی با آب فشانی در میان ختم می گردد. آسمانه این ایوان توسط ستون هایی نگه داشته می شود که به سبک ستون های یونانی (قُرنتی- کرنتی) ساخته شده و در قسمت فوقانی آن ها سر ستون هایی تزئینی به مانند برگ های کنگری، گل لوتوس، رز و لاله گچ بری شده است. در داخل ایوان، پنچ درب شیشه دار چوبی ارتباط این قسمت با فضاهای داخلی کوشک را فراهم می سازند و پنجره های فلزی قسمت فوقانی آن نیز نور مورد نیاز ارکان داخلی را تامین می نمایند. برای قرنیز اطراف و فرش کردن کف این ایوان از آجر خشت بهره گرفته اند. در بدنه سکوی این قسمت که ساختمان اصلی کوشک برروی آن قرار گرفته تزئینات آجرکاری به شکل خفته راسته دیده می شود که ناکش هایی جهت دفع رطوبت از پی ساختمان در آن ایجاد کرده اند. در بخش غربی بنا هشت درب و پنجره ی دو لته ای که دو زوج شمالی آن ها کمی بزرگ تر و به شکل چهارگوش طراحی گشته است نور کافی برای عناصر داخلی بنا را تأمین می کنند. علاوه بر این درب و پنجره های یاد شده در منتهی الیه جنوبی این قسمت نیز سه پنجره مستطیل شکل در بخش فوقانی و چهار پنجره دیگر در قسمت تحتانی برای نور رسانی به تالار جنوبی و زیرزمین تعبیه گشته اند. همچنین در منتهی الیه رخ بام پنج شره قرار دارد تا در مواقع بارندگی آب جاری بر سطح پشت بام را از این طریق به پائین هدایت شود. اما در بخش جنوبی کوشک ایوانی به شکل قرینه با ایوان شمالی ولی با عرض کمتر به ابعاد "١١/۲٠" در "١/۸۵" دیده می شود که سه درب و پنجره ی بزرگ چوبی و سه دو سر گشوده در دیواره ی شمالی آن واسطه رفت و آمد و رساندن نور خورشید به فضاهای داخلی می باشند. در اینجا دو ستون هم سان با همتای شمالی نگه دارنده سقف فارغ از تزئینات این قسمت می باشند. راه دسترسی به ایوان مذکور از طریق پنج پلکان سنگی میسر می گردد. در شکوه و زیبایی این ایوان جدای از در و پنجره های چوبی و ستون های گچ بری شده، قرنیزهای مرمری سیاه رنگ، سنگ فرش شطرنجی شکل، ازاره های سنگ پارسی و دو پنجره قرینه در طرفین پلکان سنگی نقش مهمی ایفا می نمایند. پس از بررسی این بخش سراغ قسمت شرقی بنا می رویم. در این جا همانند جبهه غربی هفت درب و پنجره چوبی قرار دارد که در چهار دهانه مستطیل شکل و سه درگاهی با قوس های هلالی قرار گرفته اند. در قسمت جنوبی همین ضلع و در دیوار متصل به ایوان جنوبی سه پنجره در قسمت فوقانی و چهار تای دیگر در قسمت تحتانی دیده می شوند. این پنجره ها هم سو با قرینه های غربی خود نور کافی برای فضاهای داخلی این بخش را تامین می نمایند. برای تکمیل و زیبا سازی این ضلع بنا از ازاره های آجری از نوع خفته راسته و چهار شره هماهنگ در لبه بام سود برده اند. در داخل ساختمان و در ضلع جنوبی به تالار بزرگی هم جوار با ایوان جنوبی بر می خوریم که توسط سه درب و پنجره بزرگ چوبی به ایوان راه می یابد. در این تالار با استفاده از فرورفتگی های سه گانه در دیوارهای شرقی و غربی و ترسیم خطوط تزئینی در حواشی آسمانه و اطراف دیوارها فضایی دلنشین ایجاد کرده اند که انسان را به تحسین وا می دارد. نور کافی برای فضای داخلی تالار را نیز که اکنون به عنوان سالن مطالعه از آن استفاده می شود، توسط سه پنجره فلزی بزرگ الحاقی در قسمت فوقانی ضلع جنوبی تأمین کرده اند. از اینجا از طریق دو درب چوبی در دیواره شمالی که در ساختار آنها به جای تنکه از شیشه های سفید استفاده شده است و پا چنگ هایی نیز در دو طرف آن قرار دارد به دو بخش شرقی و غربی بنا راه می یابیم. در ضلع شرقی با دو اتاق تو در توی دو دری و سه دری مواجه می شویم که هر کدام از طریق در و پنجره هایی از یک سو به پارک مجاور و از سوی دیگر به اجزاء میانی بنا مرتبطند. قرینه همین فضاها نیز در ضلع غربی دیده می شود، با این تفاوت که اتاق سه دری ضلع جنوبی این قسمت اکنون به آشپزخانه و سرویس بهداشتی بدل گشته است. فضای میانی کوشک "مشیرفاطمی" که توسط تالارها و اتاق هایی از چهار طرف محصور شده شامل شاه نشینی از تالار شمالی و معبری برای دسترسی به زیرزمین الحاقی، پشت بام و چاه آب قدیمی می باشد. در آخر این توصیف سری به تالار پنج دری ضلع شمالی می زنیم. این فضای پنج دری که به آن تالار تهرانی نیز گفته می شود از طریق دیواره شمالی و با کمک پنج درب و پنجره زیبا به ایوانی راه می یابد که واسطی بین محیط باغ با فضاهای داخلی است. در تالار مذکور به مانند دیگر قسمت ها نور مورد نیاز از طریق پنج درب و پنجره و روزن های در قسمت فوقانی ضلع شمالی تأمین می گردد، شاه نشین فرو نشسته این بخش با تزئیناتی همچون خطوط تزئینی در حواشی دیوارها و اطراف گلویی سقف، زیبایی این مکان را دو چندان می کند.