اقامت گاه های میان راهی در گذر زمان

ایران به علت قرار گرفتن در مسیر شاه راه های تجاری و وسعت زیاد خاک خویش، از دیرباز مورد توجه حکام و سلاطین مختلف بوده و آنان با ایجاد راه های بازرگانی و نظامی و ساخت پلهای متعدد امنیت کاروانیان را تأمین می نمودند. البته تحول و گسترش این روند در ادوار تاریخی بستگی به وضعیت اجتماعی، اقتصادی و مذهبی این کشور داشته و تنوع اقلیمی نیز در بوجود آوردن اقامتگاه های مختلف در ایران مزید بر علت بوده است. در هر حال ساختمان های وابسته به راه در همه ادوار وجود داشته که می توان آن ها را بر حسب اهمیت به چند دسته تقسیم نمود. ١- ساباط ها ۲- رباط ها ۳- کاربات ها ۴- کاروان سراها ۵- خان ها که شاید اولین بنا از چاپارخانه های عصر هخامنشی می باشند. هرودوت در کتابش از منزلگاه هایی در بین راه شوش و سارد و "١١١" بنای کاروان سرا مانند نام برده که در فاصله "۲۵٠٠" کیلومتری پایتخت هخامنشی و بابل قرار داشته است نیز در دوره ی اشکانی بناهایی مربع و یا مستطیل شکل نظیر کاروان سراهای امروزی با مصالحی چون آجر و خشت در مسیر جاده ابریشم ساخته می شدند که گویا اتاق ها و اصطبل هایی هم در اطراف داشته اند این روند در عصر ساسانی با ساختن کاروان سراهایی به صورت چهار ایوانه و با لاشه سنگ، آهک و گچ و خاک ادامه یافت که نمونه های اندکی از آنها تاکنون پا برجا مانده اند. متأسفانه از تعداد و شیوه ساخت کاروان سراها در اوایل دوران اسلامی، اطلاعات کافی در دست نیست. اما آن چه که مسلم است در زمان سلاطین آل بویه، سامانیان، آل زیار و پس از آن سلجوقیان بناهای عام المنفعه بسیاری همانند کاروان سراها با نقشه دو ایوانه و چهار ایوانه در ایران ساخته شد پس از آن و در آغاز قرن هفتم (ه.ق) با حمله خانمان سوز مغول به ایران بسیاری از فعالیت های مهم و اساسی از جمله معماری دچار رکود گردید ولی بار دیگر و در زمان جانشینان آنان یعنی ایلخانان مغول این فعالیت ها از سرگرفته شد. از جمله در زمان "خواجه رشید الدین فضل الله" و "ابوسعید" علاوه بر نقشه های چهار ایوانه طرح های هشت ضلعی رواج یافت و این روند در دوران تیموریان با اضافه نمودن تزئینات کاشی کاری به این بناها گسترش یافت در عصر طلایی صفوی کاروان سرا سازی در ایران به علت اهمیت دادن سلاطین این خاندان به تجارت داخلی و خارجی و ایجاد اماکن مقدسه و زیارتگاهی فزونی یافت و انگیزه امرای آن زمان خصوصا "شاه عباس اول" در توسعه تجارت خارجی و ساخت ابنیه ی میان راهی گسترش یافت. در عصر افشار و زند تحولی چشمگیر در معماری کاروان سراها صورت نگرفت و لیکن در دوران قاجار و به دلیل استقبال سیاحان و جهان گردان خارجی برخی از کاروان سراها تعمیر و تعدادی نیز به شیوه اولیه ساخته شد. اما شاید بتوان تحول اساسی در روند تغییر شکل و استفاده از این گونه اقامت گاه ها را از زمان ورود اتومبیل به ایران دانست چرا که اتومبیل ها نسبت به حیوانات مسافت بیشتری را در مدت زمان کمتری طی می نمودند و از توقف در تعدادی از کاروان سراها منصرف می شدند به همین دلیل نیز تدریجا کاروان سراها رونق گذشته خویش را از دست دادند و به بناهایی قدیمی و غیر مفید تبدیل گردیدند. در تشدید این روند و در دوره پهلوی اول، جاده های اصلی کشور ساخته شد و خطوط راه آهن افتتاح گردید، هم چنین صنعت هوانوردی ایران هویت جدیدی به مسافرت ها بخشید هم زمان و در سال "١۳٠۶ (ش)"، فردی روسی هتل نادری تهران را در همین خیابان افتتاح نمود تا بدین ترتیب هتلها و مهمان خانه ها جای کاروان سراهای قدیمی را تصاحب نمایند و رستوران ها هم جای گزین قهوه خانه های سنتی گردند. از قدیمی ترین واحدهای اقامت که امروزه تنها نامی از آن باقی مانده است، می توان به گراند هتل واقع در خیابان لاله زار تهران و هتل نقش جهان در مقابل مدرسه چهارباغ اصفهان اشاره کرد که نقش مهمی را در اقامت مسافران و روشن فکران و ایران شناسانی چون پرفسور پوپ در این شهر داشته است.

منابع این نوشتار محفوظ است.