چرا ایرانیان باستان آناهیتا را می پرستیدند؟ - بخش اول

 

بخش اول - شاه کارهای هنری مهم ایرانیان در بهره مندی از آب

ایران از نظر جغرافیایی و آب و هوایی در منطقه ی خشک واقع شده به همین دلیل هم همیشه با مشکل کم ‌آبی و خشک سالی روبه رو است. سدهای قدیمی و آثار باقی مانده از شبکه‌های آب یاری و قنات‌ها، نشان می‌دهد که مردم ایران زمین همواره در صدد مقابله با بی ‌آبی بوده‌اند. این مشکل به همراه وجود بیابان‌های خشک، موجب گشت تا مردم حرمتی ویژه برای آب، قایل شوند و آن را مظهر روشنایی و نماد پاکی بدانند به گونه ای که شاهد کاربرد این اعتقاد در آداب و رسوم ایرانیان، از جمله آب پاشیدن پشت سر ِ مسافران هنگام سفر، هستیم. تأثیر این باور حتی در منزل ایرانیان نیز رخنه کرد آن چنان که در گذشته همه‌ی خانه‌ها دارای حوض‌هایی با کاشی‌های آبی فیروزه‌ای بوده اند که از آن ها و نیز استخر باغ‌ها عموماً به عنوان منبع ذخیره‌ای، برای آب یاری گیاهان و شستن حیاط و ایوان‌ استفاده می‌ نمودند. مرحوم پیرنیا در مورد شکل آب نما‌ها نوشته است: "این حوض‌ها در اشکال‌ شش ضلعی، دوازده ضلعی و مستطیل با تناسب طلایی هستند و در بعضی شهرها مثل شیراز به صورت گرد ‌ساخته می شوند". سوای از آن، حوض خانه‌ها به ویژه در شهر بیابانی کاشان، در ارتباط انسان با آب و تلطیف شرایط سخت طبیعی، نقشی شایان توجه ایفا می ‌کردند.

در معماری ایرانی علاوه بر این که فضاهای معماری مانند خانه، مسجد، حسینیه و بازار هر یک به نحوی با آب ارتباط داشته، برخی عناصر نیز اختصاصاً برای نگه داری، توزیع و مصرف آب به وجود ‌آمده است تا زیبایی و شکوه ِ ذوق و هنر ایرانی را در آن به نمایش بگذارد. از جمله مهم ترین آن ها می ‌توان به آب انبارها، آسیاب‌ها، سقاخانه‌ها، پل‌ها و قنات‌ها اشاره نمود. در این بین، سقاخانه‌ها که معمولاً در مرکز محلات و در جوار حسینیه ها، تکایا و گذرهای اصلی برای رفع تشنگی عابرین قرار می گرفتند، همواره نماد عزت، آزادگی و روح عدالت ‌خواهی، ایثار، جوان مردی و مروت ایرانیان بوده و هویت دینی، فرهنگی، ملی و حماسی یک ملت را در خود جای می دهد. نقش حیاتی آب انبارها در بافت شهری، به خصوص حاشیه ها‌ی کویر و مناطق کم آب ایران و نیز شیوه‌ی ساختمان و بُعد هنری و تزییناتی آن‌ها در دوران اسلامی قابل توجه است. به گونه‌ای که می‌ توان بعضی از نمونه‌های آن را از لحاظ ارزش هنری، فرهنگی، فنی و تاریخی، هم سنگ با برخی مساجد بزرگ، کوشک‌ها، مقابر و دیگر آثار هنری معماری ایران اسلامی معرفی کرد. گرمابه‌ها که قدمت نمونه‌هایی از آن‌ها به ۱۵٠٠ تا ۲٠٠٠ سال پیش می رسد، نیز نمایان گر جای گاه آب در فرهنگ ملی ایرانیان و میل مردم به پاکیزگی می باشد. حمام های ایرانی دارای ساختمان‌هایی گرم با ظرفی بزرگ به نام "آبزن" بوده‌اند که بر طبق نقل هایی از اردشیر بابکان، در زمان وی هم کاربرد داشته است. در گذشته، چون مردم ایران، آب را مقدس می‌ شمردند، از آلوده کردن آن اجتناب می کردند؛ بنابراین بعد از استحمام، آب استفاده شده را بر روی زمین و یا به آسمان می پاشیدند تا آن را وارد آب پاک نکنند. کاریز (قنات)، یکی از روش‌های ابداعی ایرانیان برای کسب آب می باشد که با کندن چاه‌های متعددی از دامنه‌ی کوهستان تا دشت و متصل کردن آن‌ها به یک دیگر به وجود می ‌آید تا از این طریق آب به صورت دایمی جریان یابد. جالب است بدانید که پس از زلزله ‌ی بم، باستان ‌شناسان، قدیمی‌ترین شبکه‌ی قنات جهان را با قدمتی بیش از دو هزار سال در آن منطقه کشف کرده‌اند. یکی دیگر از مهارت های ایرانیان سد سازی (نماد آبادانی) ست که از جمله معروف ترین آن ها، سد "مرو" بر رود مرغاب بود که با حفاظت ۱۰ هزار نفر در شش فرسخی شهر مرو قرار داشت. آسیاب ‌های آبی با جلوه ای از توسعه ی پایدار که در سراسر کشور بر رودخانه‌ها تعبیه می ‌شدند از دیگر نشانه‌های کم آبی در ایران به شمار می روند. این آسیاب‌ها با ظاهری ساده، یکی از سالم ‌ترین و کارآمدترین نوع استفاده از انرژی پتانسیل آب را به نمایش می گذاشتند که متاسفانه تقریباً متروک شده‌ اند.  

یکی دیگر از کارهای عمرانی و هنری مردم ایران در استفاده از آب، بروز هنر و ابتکار در ساخت باغ‌های زیبا است به گونه ای که در هر کجا که چشمه و یا جوی آبی می ‌دیدند، با کاشت درختان و ایجاد آب نماهای بی نظیری، باغی پرورش می ‌دادند. مرحوم مشیرالدوله پیرنیا در این باره گفته: "در حالی ‌که سازندگان، سیستم جالبی را برای آب یاری کرت‌ها به وجود آورده‌اند، سعی می نمودند تا به بهترین شکل، نیز عنصر آب را نمایش دهند. به همین دلیل سطوح را به گونه ای انتخاب می‌کردند که جریان آب به خوبی نشان داده شود." ساخت کوشک‌ها و قصرها در برابر استخرهای بزرگ آب نیز از دیگر شاه کارهای هنری مهم ایرانیان است که با انعکاس نمای بنا در آب، زیبایی آن محوطه را دو چندان می‌ کند. نمونه هایی از آن را می توان در کاخ "اردشیر بابکان"، کاخ های سلطنتی و عمارات دوره صفویه از جمله "چهل ‌ستون" و نیز بنای ساخته شده در باغ فین کاشان توسط فتحعلی شاه قاجار مشاهده کرد. انعکاس تصویر عمارت "شمس العماره" در کاخ گلستان تهران که به امر ناصرالدین شاه قاجار (۱۳۱۳-۱۲۶۳) بنا گشته در استخری که در مقابل آن قرار داشت نیز مثال زدنی بود اما استخر مذکور پس از مدتی پر و درخت کاری شده است. از دیگر خلاقیت‌های استادکاران ایرانی برای جلوه دادن زیبایی‌ آب‌، ساخت ساختمان هایی در وسط دریاچه‌های طبیعی در نقاط کوهستانی و یا استخرها می باشد که از جمله ‌ی آن ها می توان به احداث بنای وسط دریاچه ی "عباس آباد" به دستور شاه عباس، استخر شاه گلی تبریز یا استخر شاهی اشاره کرد. پل ها نیز از آثار معماری و هنری مردم ایران زمین به شمار می روند که زیبایی عبور آب از طول و عرض رود زیر خود را دو چندان می کنند. پل سی و سه پل بر روی رودخانه ی زاینده رود، یکی از زیباترین آثار دوره‌ی صفویه است که توسط الله وردی خان ساخته شد. آب، علاوه بر معماری، در صنایع دستی نیز نمود یافته به طوری‌ که در ارزنده ‌ترین هنر دستی ایران یعنی فرش، آب چشمه ‌سارها، حوض‌ها و رودخانه‌ها و در مینیاتور ایرانی جوی بارها و حوض های زیبا با مرغان مشغول به آب تنی و بازی در آن ها، نقش‌ آفرین شده‌اند. نیز بر کتیبه‌ها و دیوار کاخ‌ها، هر جا مجلسی را رقم زده‌اند آب، آب‌ نما و نهر جوی و جوی باری خودنمایی کرده و هنر دیرپای ایران را به رخ تماشاگر کشانده است.

منابع این نوشتار محفوظ است.