مساجد تاریخی (١) - مسجد جامع عباسی

در ضلع جنوبی میدان نقش جهان و درست در مقابل بازار قیصریه مسجد وسیع و با شکوهی قرار دارد که نمونه بارزی از هنر معماری عصر صفوی به شمار می آید. این اثر ارزشمند که در کتب و سفرنامه های خارجی از آن به نام های "مسجد شاه"، "مهدیه" (المهدی) و "جامع عباسی" (سلطانی) یاد گردیده، توسط استاد "علی اکبراصفهانی" معمار برجسته آن زمان ساخته شده که نام او در کتیبه بالای سردر ورودی آمده است. از خصوصیات و ویژگی های این اثر تاریخی که ساخت آن نزدیک به دو دهه یعنی از سال "١٠١۹ (ه.ق)" تا "١٠۳۸ (ه.ق)" به طول انجامیده می توان از تنوع و گوناگونی عناصر و فضاهایی یاد کرد که در بخش های مختلف این مسجد قابل ملاحظه اند. سردر رفیع و با شکوه این بنا با برخورداری از یک پیش فضای ورودی، اشکوب های دو طبقه، دومناره جانبی، سکوهای مرمرین زیبا و لعابینه ها و کاشی های رنگارنگ فضایی را پدید می آورد که هر انسان خوش ذوق و قریحه ای را به درون بنا می کشاند. با گذر از این قسمت درب چوبی مسجد هویداست. دربی که به شیوه معرق و منبت و قلمزنی آراسته شده و بر طرف پائین سمت چپ آن مصرع "شد در کعبه در سپاهان باز" به احتساب حروف ابجد، سال "١٠۴۷ (ه.ق)" یعنی زمان حکومت "شاه صفی اول" را نشان می دهد. پس از این درب چوبی و طی کردن دالان بخش شمالی مسجد به اجزا و ارکان های داخلی دست می یابیم، جایی که تکمیل و تزیین بخش های مختلف بنا به دلیل تعجیلی که "شاه عباس کبیر" در ساخت مسجد به خرج داده با کاشی های خشت تمام قد و هفت رنگ صورت پذیرفته است. آرایه های منقوش بر این کاشی ها با برخورداری از طراحی های نوین و زیبای گل و بوته و بندهای اسلیمی، برگ دیگری از هنر غنی عصر صفوی را به تصویر می کشند. در همین جا و در بخش مرکزی مسجد، صحنی وسیع و گسترده قرار دارد که با ایوان سر پوشیده و گنبد رفیع و عظیم ضلع جنوبی به عنوان بزرگ ترین و پرکارترین اثر معماری قرن "١١ (ه.ق)" به شمار می آید. از خصوصیات معماری این گنبد زیبا ارتفاع "۵۴" متری و انعکاس صدا در درون آن است که به دلیل دو پوش بودن و فضای "١۶" متری بین دو پوسته آن ایجاد می گردد. در عین حال در بخش زیرین این گنبد، منبر و محرابی مشاهده می شود که از لحاظ هنر سنگ تراشی و حجاری از نوادر عصر به شمار می آید. در طرفین این گنبد خانه و در اضلاع شرقی و غربی مسجد هم رواق هایی به چشم می خورد که با ستون های یک پارچه سنگی و طاق و قوس های خوش ترکیب و پیوسته، ارتباطی سراسری را با ایوان جنوبی و حیاط مرکزی برقرار می سازند. جدای از بخش های یاد شده در دیگر قسمت های مسجد نیز ارکان و اجزای کوچک و بزرگی موجودند که با تزئینات عالی و گوناگون، مجموعه ای از ویژگی های هنر عهد صفوی را به نمایش می گذارند. از جمله این بخش ها می توان به رواق ها و غرفه های صحن اصلی و مدارس علمیه ای اشاره کرد که در دو گوشه جنوب شرقی و غربی مسجد واقع اند. یکی از این مدارس به دلیل تعمیرات عصر "ناصرالدین شاه" در آن، مدرسه "ناصری" و دیگری را که در زمان "شاه سلیمان" صفوی مرمت گردیده مدرسه "سلیمانیه" می نامند. در مدرسه اخیر سنگی معروف به "سنگ شاخص ظهر شرعی" قرار دارد که از ابداعات و ابتکارات "شیخ بهایی" دانشمند معروف و مشهور آن زمان بوده و زمان ظهر شرعی را در فصول مختلف سال نشان می دهد. آن چه که تا کنون از خصوصیات "مسجد جامع عباسی" ذکر گردیده به همراه کتیبه های موجود در مسجد که به خط اساتید بزرگ و برجسته آن زمان یعنی "عبدالباقی تبریزی، محمد رضا امامی، محمد صالح اصفهانی و علی رضا عباسی" به نگارش در آمده اند هم چنین مناره های رفیع و ایوان های سر به فلک کشیده و شبستان های عالی و محراب های نفیس و طرح یک پارچه و متوازن بنا که از شاه کارهای بی نظیر و مسلم معماری آن عصر به شمار می آید همه و همه از عظمت و شوکت اثری حکایت دارند که در تاریخ "١۵/١٠/١۳١٠" با شماره "١٠۷" در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.

منابع این نوشتار محفوظ است.